Հովհաննես Պայտարյան

Ես այն ժամանակ տասներկու տարեկան էի եւ Բեյրութում ապրող մյուս հայերի պես խանդավառ՝ հայրենի՜ք ենք գնում: Հատկապես ոգեւորվել էին հայրս եւ մայրս, որոնք Եղեռնի միջով էին անցել։ Հայրս գրեթե բոլոր հարազատներին էր կորցրել:

Մինչեւ Բեյրութ տեղափոխվելը Հալեպում նա ընկերների հետ լիմոնադի գործարան էր դրել: Բեյրութում է՛լ ավելի էր հարստացել. երկու մթերային խանութ ուներ եւ լիմոնադի գործարան: Նրան ասում էին գազոշչի Միհրան: Գազոշ՝ լիմոնադ է նշանակում արաբերեն: Մայրս էլ գորգ էր գործում, ձեռագործ էր անում, ընտանիքը բարգավաճում էր:

Շատ բան թողեցինք ու Հայաստան եկանք: Մեզի տարան Լենինական (Գյումրի), տեղավորեցին մի փոքր սենյակում: Մենք շատ-շատ ապրանք էինք բերել հետներնիս. չգիտեինք՝ ուր դնեինք:

Հայրենիքի ժողովուրդը մեզ գրկաբաց չընդունեց. իրենք ահավոր վիճակում էին՝ ցեխոտ հաց էին ուտում, ու էդ հացը կիսելու պատճառով մեզի խորթ աչքով էին նայում: Հոգեպես այդ ժողովուրդը պատրաստ չէր հայրենադարձներին:
 
Հորս վարկ տվեցին, որ տուն սարքի: Պատերը մինչեւ վերջ չէինք բարձրացրել՝ 1949 թվի հունիսի 13-ի գիշերով մեր դուռը թակեցին: Մեկ ժամ ժամանակ տվեցին մեր իրերը հավաքելու: Ասացին՝ ուրիշ տեղ են մեզի տեղափոխում: Մեր դռան առաջն էլ կանգնած էր մի գռուզավիկ (բեռնատար):

Հագուստեղենը, գորգերը, մյուս ապրանքները՝ ինչքան որ հնարավոր էր, փոխադրեցինք բեռնատար մեքենայի մեջ: Մեքենան շարժվեց դեպի Ռումինիայից եկած մի ընտանիքի տուն: Նրանց էլ մեզ պես տեղավորեցին: Հետո երրորդ ընտանիքին էդպես վերցրին, ու բոլորիս տարան մինչեւ Ջաջուռի կայարանը:
 
Այնտեղ էշելոններով շարված էին բեռնատար գնացքները: Երեւի ժամանակին կիր էին տեղափոխել էդ վագոններով, ահավոր հոտ էր գալիս: Մոտ վաթսուն հոգի բերեցին՝ երեխաներով, հիվանդ մարդկանցով: Բերեցին, հա՛ բերեցին, ու գնացքը սկսեց շարժվել: Արդեն մութ էր, չգիտեինք, թե ուր ենք գնում: Պատուհանները՝ փակ, դռները՝ փակ: Վեց-յոթ օր գնալուց հետո հասանք Օմսկ քաղաք: Օմսկում իջեցրին՝ ձեզի պիտի տանենք բաղնիք, որ լողանաք:

Լողանալուց հետո մեզ տվեցին կապչյոննի (ծխեցրած) ձուկ՝ չափից դուրս աղի: Ջուր չկա, ոչինչ չկա: Լավ էր, դեռ Բեյրութից բերած՝ տուփերով հալվա ունեինք, էդ կերանք:

Էլի քանի օր ու գիշեր գնացինք գնացքով, հասանք մի տեղ, բայց չգիտեինք՝ ուր: Թեւ եղբայրս քարտեզ ուներ, նայում էր, բան չէր հասկանում. այն ժամանակ մենք ռուսերեն չգիտեինք:

Երեւանից եկող ուրիշ էշելոնները որ կանգնում էին՝ իրար ձայն էինք տալիս: Հանկարծ լսեցինք մեր մորաքույրի անունը, հասկացանք, որ մորաքույրս էլ էր իր ընտանիքով աքսորված:

Իջեցրին մի տեղ, որը կոչվում էր Ուստ-Կալմանսկի ռայոնի (շրջան) Չարիշսկի զեռնոսովխոզ (հացահատիկ արտադրող սովխոզ): Սովխոզի նախագահը վագոնները բացում էր, որ աշխատող ձեռքեր ընտրեր։

Լրիվ սեւ հող էր, դաշտավայր: Իջանք գյուղի ակումբի մոտ, որը մի մեծ դահլիճ էր, ասացին՝ այստեղ պետք է մնաք, մինչեւ ձեզ տեղավորենք:

Բեյրութում մենք ապրել էինք Աշեղ Ֆեա կոչվող թաղամասում, որը Հայկաշեն էլ էր կոչվում: Այդ թաղամասը հիմնականում ստեղծել էին հայերը: Ունեինք եկեղեցի եւ եկեղեցուն կից հայկական դպրոց: Երբ մեզ աքսորեցին, մի բառ ռուսերեն չգիտեինք: Մեր ֆրանսերենը ավելի կատարելագործված էր, քան թե՝ ռուսերենը: Նստում էի դասի, բայց բան չէի հասկանում: Մի հինգ-վեց ամիս անցնելուց հետո նոր ըմբռնեցինք ռուսերենը, նոր հասկացանք՝ ինչն ինչոց է:

Պատերազմի գերի ընտանիքներ էլ կային Սիբիրի էդ գյուղում, ու մի քանի ընտանիք էլ Ղարաբաղից կար. թե նրանց ինչու էին աքսորել՝ չգիտեմ: Մեզ աքսորելու պատճառը հետո իմացանք: Եղբայրս դաշնակցական էր Բեյրութում, բայց հրաժարվել էր, քանի որ հայրենիք պիտի փոխադրվեր։ Դաշնակցականներն իրեն ասել էին՝ ժամանակը չէ հայրենիք երթալու. բոլորս էլ պիտի երթանք, բայց դեռ հիմա ժամանակը չէ: Ինչ ասեմ՝ հորս խոսքը խոսք էր, ենթարկվեցինք էդ խոսքին:

Արդարացման ժամանակ որոշեցին, որ մենք ոչ մեկ իրավական խախտում չենք կատարել: 1956-ին մաս-մաս կարողացանք գալ, որովհետեւ վերադարձի փող չունեինք: Երեւանում մեզի հերթագրեցին որպես աքսորյալներ, որ բնակարան հատկացնեն, բայց մոտավորապես հինգ տարի տեւեց, մինչեւ որ բնակարան տվեցին:

Եղբայրս իր ուղղությամբ գնաց, քույրս սովորեց, ավարտեց համալսարանը: Բայց ես համալսարանը չկրցա ավարտել, որովհետեւ ես էի աշխատող ձեռքը: Նույնիսկ արգելված գործեր եմ արել՝ բիզնես:

Հետո ինձ աշխատանքի ընդունեցին մեր Էջմիածնի Դիվանատանը, եւ այնտեղ սկսեցի գրասենյակում աշխատել: Էն ժամանակվա ռեժիմի պայմաններում Դիվանատան մթնոլորտը ահավոր էր. մարդը մարդուն հետեւում էր, նախանձներ շատ կային, վատ ցանկացողներ շատ կային: Մի քայլ եթե առաջ էիր գնում, անմիջապես քեզ արգելք էին լինում, չէին ուզում, որ դու շատ երեւաս:

Խտրականություն կար պետության մեջ. մեզ երկրորդ սորթի (տեսակի) քաղաքացու տեղ էին դնում, վստահություն չկար մեր նկատմամբ: Հայաստան որ եկանք, անմիջապես մեր դեմքին շպրտեցին՝ կարմիր խնձո՞ր էինք ուղարկել, որ եկաք: Դա մեզ խորը ցավ էր պատճառում: Եւ ախպար անունը մեզ վրա դրեցին: Ըստեղ՝ Ամերիկայում, դու կարո՞ղ ես սեւականին նեգր ասել, օրենք կա այս երկրում: Իսկ մենք՝ անմեղ մարդիկ, տուն, տեղ, հարստություն թողած, եկանք ի սեր հայրենիքին, եւ ինչի՞ արժանացանք:

Ես 1978-ին եկա Ամերիկա: Մորաքույրս ինձ կանչեց: Հայաստանում լավ գործ ունեի, ոչ մի բանի կարիքը չունեի, բայց հոգեպես ընկճված էի:

Մի դեպք պատմեմ. 1966-ին, երբ նոր էինք ամուսնացած, կնոջս հետ մեղրամիսի Մոսկվա գնացինք: Անշուշտ, էն ժամանակ բրոնյա չկար, հյուրանոց չկար:
Մեր բախտը բերեց, որ «Բեռլին» հյուրանոցում սենյակ տվեցին: Ինչքան ուրախացանք, քաղաքի կենտրոնում էր, «Դետսկի միրի» (մանկական հանրախանութ) կողքը: Մի գիշեր դեռ չանցկացրած, որ ման գալուց հետո մեր սենյակը վերադարձանք, տեսանք՝ մեր վեշչերը (իրերը) հանել են դուրս: Եւ ինչ է-ինչ է՝ տուրիստներ են գալիս: Ուրեմն, քո ժողովուրդը ստրո՞ւկ է դրսից եկող մարդկանց դեմ: Մենք էդքան զրկանք ենք քաշել, բայց ինչ-որ գերմանացիներ են գալիս՝ մեզ դուրս են անում: Օդակայանում ենք գիշերները անցկացրել: Դրանից հետո չես կարող չասել. «Տո քո հայրենիքդ էլ, ռեժիմդ էլ, քո սովետականդ էլ, խորհրդայինդ էլ, ամեն ինչդ էլ…»։

Հիմա, փառք Աստծո, եկանք, տեղավորեցինք եւ մեր ծերության շրջանին վայելում ենք կյանքը: Հիմնական իմ պայքարս հիմա մեր երիտասարդներին փրկելն է ձուլումից, որպեսզի հայ մնան: