Արշալույս Չափարյան-Գալանջյան

ՔՐՈՋՍ ՏՈՒՆԻՆ ԱՆՈՒՆԸ «ՏՈՒՐԻՍՏԻ ՏՈՒՆ ԷՐ

«Իմ քրոջս ամուսինը՝ Օհաննես Գլճյանը, Այնճարում Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության պատասխանատուներեն էր: 1946 թվականին գնաց, հրաժարեց կուսակցությունեն, գրվեց եւ քրոջս՝ Սառայի հետ Հայաստան գնաց: Մեզի ըսին՝ մյուս քարավանով ալ դուք կուգաք, բայց ետքը լուր ըրին, հասկցուցին, որ մի եկեք:

Երկու տղա ունեին՝ Վարդգես եւ Սարգիս անուններով: Քրոջս ամուսինը կարդացած մարդ էր, Կիրովական ուսուցիչ աշխատեց քանի մը տարի, Գլճյան ազգանունը փոխեց, հայկական դարձուց՝ Հովհաննիսյան: Մեզի շատ լուրեր չէին ղրկեր, միայն գիտցանք, որ Սիբերիա տարին, յոթ տարի մնացին, քրոջս ամուսինը հոն ալ մեռավ, հոն ալ թաղվեցավ: Երբ եկած են զիրենք աքսորելու՝ քրոջս ամուսինը ըսած է՝ ես կուսակցութենեն հրաժարած եմ, չեն հավատացած, ըսած են՝ սուտ ես, դաշնակցական ես ու աքսորած են: Քույրս երկու տղա ալ Սիբերիա ունեցած է, բայց մահացած են, հոն թաղված են...»,-քրոջ՝ Սառայի, հայաստանյան կենսագրությունն այսպես է սկսում Այնճարում բնակվող Արշալույս Չափարյան-Գալանջյանը;

«1971 թվականին ես Կիրովական գնացի, քույրս պատմեց իրենց դժվար կյանքի մասին, ըսավ, որ Սիբերիա չլթիկ (երեխայի բրդյա գուլպա-Ա.Թ.) գործած-ծախած է եւ ատանկ ապրած են: Շատ կգովեր Սիբերիայի իր ռուս դրացիները, որ կով մը ունեցած են եւ ամեն առտու պզտիկներուն կաթ բերած են: Իսկ ընդհանրապես կըսեր՝ կերածնիս ձուկ եւ գետնախնձոր էր միայն (գետնախնձորը կարտոֆիլն է արեւմտահայերենով-Ա.Թ.): Երբ ետ՝ Կիրովական եկած է, դրացիները լավ չեն ընդունած զինք, ըսած են՝ մենք հոս Հայաստանի մեջ անոթի ենք, դու՞ք ուրկե եկաք: Կիրովական իր ամուսինին մորաքրոջ տղան, որ նորեն Այնճարեն գաղթած էր, ձեռքը քրոջս ընտանիքի վրա դրած է, եւ կրցած են ապրիլ»,-հուզվելով պատմում է 82-ամյա Արաշալույս Չափարյան-Գալանճյանը:

Այնճարում մնացած քույրերից ու հարազատներից նա առաջինն է այցելել Հայաստան՝ Սառային տեսության։

«Քույրս երբ օդակայանը զիս տեսավ, մարեցավ, գետին ինկավ, այնքան կարոտցած էր: Ես ալ շատ հուզվեցա: Գնացի լեցուն ճամպրուկներով, շատ ուրախացան: Ես կուզեի իրենց դրամ տանիլ, բայց ինձի Լիբանան ըսին՝ դրամ չես կրնար տանիլ, թե չէ հարազատներուդ նեղություն կուտան, կըսեն՝ ո՞ւրկե այս դրամը։ Ըսին՝ ապրանք պիտի տանես, ծախես, դրամն իրենց տաս: Լեցուն ապրանք տարի, ծախեցի, դրամը տվի իրենց: Երկու տարի հետո քույրս եկավ Լիբանան, նորեն ապրանք տարավ՝ ջինսեր, բլուզներ, ներքնաշոր, հագուստ կարելու կտոր, ինչ ասես տարավ, ծախեց, դրամ ըրավ: Հետո մյուս քրոջս տղաները ամեն տարի Այնճարեն կերթային, ամեն մեկուն հետ ճամպրուկներով հագուստ կղրկեինք, կծախեին, դրամը քրոջս ընտանիքին կուտային: Քրոջս տունին անունը «տուրիստի տուն» էր, երիտասարդ կիներ կուգային, լեցուն ճամպրուկները կառնեին, մեկ օր հետո ծախած կըլլային, դրամը ետ կբերեին»,-Հայաստանի հետ իր ակամա առեւտրական հարաբերություններն է բացահայտում տիկին Արշալույսը։

«Կզարմանայի, կուգային կապսպրեին՝ վարտիք եւ ջինս: Կըսեի՝ հոս վարտիք չկա՞, կըսեին՝ կա, բայց ձեր բերած վարտիքներուն վրա գրված է՝ I love you։ Կարմիր գույնի, մետաքսե վարտիք կապսպրեին: Ջինսի համար խենթ կըլլային: Կիներ կուգային, դիոլենե կտոր կապսպրեին, հաջորդ երթալուս կտանեի, հագուստ կկարեին: Կըսեին, այդ կտորը շատ նորույթ է, հոս դժվար կգտնվի, կլվաս, առանց արդուկելու կհագվիս: Այնչափ դրամ կըլլար քովս, կուտայի քրոջս, կծախսեր, ես ալ հոն եղած ատենս կծախսեի, չէր վերջանար: Ճամպրուկներս լեցված կերթայի, կստիպեին, որ նորեն լեցված՝ ետ գամ, կըսեին, որ պարապ երթաս, կկասկածեն, թե բան մը կփախցնես, կլեցնեին տեղական ծածկոցներով, սավաններով, ետ կղրկեին: Ես այդչափ շատ սավանի եւ ծածկոցի պետք չունեի, կբերերի, կբաժնեի: Կիրովական խանութները կնայեի, միայն ծածկոց եւ սավան կվաճառեին: Ամենեն շատը ատիկա էր: Հետո մամայիս հետ տարի մը գնացի, քրոջս մեծ տղան նշանեցինք: Կիրովականեն Թիֆլիս կերթայինք, կպպտեինք, լավ օրեր անցուցինք քրոջս ընտանիքին հետ: Մեծ տղան շատ վարպետ ատաղձագործ էր, քանի մը տարի առաջ մահացավ, անոր եւ քրոջս պստիկ տղային ընտանիքը Կիրովական են: Քույրս 1984 թվականին մահացավ, աչքի քաղցկեղ ունեցավ»,-պատմում է Արշալույս Չափարյան-Գալանջյանը:

Նա հիշում է, որ քրոջ թոշակավորման ժամկետից շատ առաջ ընտանիքը խնդրել է Այնճարից մի փաստաթուղթ ուղարկել եւ մեծացնել քրոջ տարիքը, որ շուտ անցնի թոշակի. այդպես էլ արել են:

Արշալույսը բազմիցս այցելել է Հայաստան, վերջին այցից տասը տարի է անցել։ «Հիմա ալ առողջությունս չի ներեր, թե չէ նորեն կերթամ: Բայց լսեցի, որ քրոջս տղաներուն ընտանիքները լավ վիճակի մեջ չեն, երթամ, բանով մը չկրնամ օգնել, շատ գեշ պիտի ըլլա ինծի համար, քանի որ ամեն գնալուս օգնած եմ: Վերջին անգամ հոս Այնճար հող մը ունեի, ծախեցի, ամեն մեկ տղայի ընտանիքին 5000 դոլար տարի: Հիմա բանով մը չեմ կրնար օգնել: Երբ որ երթայի՝ քրոջս դրացիները կըսեին՝ Արշոն եկավ, լավ պիտի ապրեք»։

Տիկին Արշալույսը այս ամենը պատմելիս հուզվում է հետո հանկարծ ժպտում՝ ինչ-որ բան է հիշել. «Օր մը քույրիկիս եւ Հայաստանի մեջ ուրիշ այլ ազգականներու հետ ավտոբուսով կերթայինք, ավտոբուսին մեջ Ստալինին նկարը կար, Ստալինն արդեն մահացած էր, բայց նկարը մնացած էր ավտոբուսի մը մեջ: Գիտեինք, որ Ստալինն է պատճառ եղած տեղահանության, մեր ազգականներեն մեկը սկսեց բարձր երգել՝ «Ստալին, ջանիդ մեռնեմ», եւ երկրորդ տողը՝ Մուսա լեռան բարբառով Ստալինին գերեզմանը հայհոյեց, բայց ժողովուրդը չհասկցավ, միայն առաջին տողը լսելով՝ կարծեցին լավ բան մը ըսինք Ստալինին մասին»։

Տիկին Արշալույսը զարմանում է, որ Ստալինի մահից հետո էլ ժողովուրդը դեռ վախվորված էր խոսում նրա մասին. «Կըսեի՝ սատկեց, գնաց, տակավին կվախնա՞ք: Մեր ազգականներեն մեկը պատմեց, որ Ստալինին ողջ եղած տարիներուն տունին մեջ վարագույրի մը պես բան մը կը կապեին, կըսեին՝ Ստալին պապա, շաքար տուր, վարագույրի ետեւեն մեկը շաքար կամ շոկոլադ կնետեր երեխաներուն, երեխաները կուրախանային, անոնց կհավատացնեին, թե Ստալին պապան նետեց շաքարը»:

Տիկին Արշալույսը լավ տեղյակ է Կիրովականի մարդկանց նիստուկացից՝ ինչպես են նշանդրեք եւ հարսանիք անում, ինչպես էին հարաբերվում միմյանց հետ: Հիշում է քրոջ հարեւաններին, որ դժվարությամբ, բայց սկսել էին լավ ընդունել Սառային ու նրա տղաներին, սակայն չի մոռացել, որ միշտ զգուշանում էին տեղացիներից. «Օր մը քույրիկիս տունը նստած սկսեցի երգել՝ «Հայաստանի հողին վրա եռագույնը պարզեցինք... », դեռ երկրորդ տողը չէի ըսած, քույրս վախեն պատուհանները գոցեց, ըսավ մի երգեր, մեզի կվնասեն: Շատ կզարմանայի: Ուրիշ բաներ էլ զիս շատ զարմացուցին. Մուսա լեռան հերոսամարտին օրը տարի մը հոն էի, հարիսա եփեցին, առանց օրհնելու բաժնեցին, կերան, ես չկերա, ըսի՝ օրենք չէ հարիսան առանց օրհնելու ուտելը...»։

Սառայի քույրն այժմ 83 տարեկան է, հիշողությունն ու ուժը տեղն է, գյուղական պանիր, մածուն է պատրաստում, անանուխ է չորացնում, ներգաղթի մասին երգեր է երգում, որոնք սփյուռքահայ բանահյուսության մաս են կազմում: Հրաժեշտին ինձ իր ձեռքով պատրաստած համեմված պանիր է նվիրում. ժպտալով վերցնում եմ՝ հիշելով հայաստանյան գյուղեր իմ այցելությունները. դա հավանաբար լրագրողներին գնահատելու ձեւերից մեկն է՝ լինի Հայաստանո՞ւմ, թե՞ Հայաստանից դուրս:

Անուշ Թրվանց