Ներգաղթել է 1947-ին Եգիպտոսից / Մահացել է 2000-ին Երեւանում
Աշոտ Օհանյան
Ծնվել եմ 1905 թվականին Թուրքիայի Բուրսա նահանգի Մեծ Նոր գյուղում: Մեր ընտանիքը բաղկացած էր յոթ հոգուց` հայրս, մայրս, երեք քույրերս, եղբայրս եւ ես: Շատ լուսավոր եմ հիշում մեր գյուղը, այն շրջապատող թթենու եւ ձիթապտղի հսկայական այգիները, նրա անցուդարձը, մեր գյուղի եկեղեցին, որտեղ ամեն կիրակի Սուրբ պատարագ էր մատուցվում, մեր դպրոցը, տունը, որը գտնվում էր Անհամ կոչվող աղբյուրի մոտ: Այդ աղբյուրի մոտով մի ճանապարհ էր անցնում, որը տանում էր Օրթա գյուղ, իսկ հետո շարունակվելով` հասնում մինչև Չենգիլեր:
Բոլորը հայկական գյուղեր էին, որոնց բնակչությունը շատ կապված էր միմյանց հետ: Հայրս, ով զբաղվում էր շերամապահությամբ եւ ձիթենու մշակմամբ (մեր այգուն կից ձիթհան կայան ունեինք), շատ մեծահոգի եւ առատաձեռն մարդ էր: Լավ եմ հիշում` երբ գյուղից որևէ մեկը գավաթը ձեռքին գալիս էր ձեթ խնդրելու, նա մորս ասում էր. «Կարիքավոր են, շիշով լեցուր, տուր»: Փոքրիկի իմ աչքերով մեր գյուղում կյանքն այնքա՜ն անհոգ էր թվում, երջանիկ, կարծես`ոչինչ չէր կարող խաթարել այն, բա՞յց…
Չարագուշակ 1914 թվականը գլխիվայր փոխեց հազարավոր հայ ընտանիքների կյանքի ընթացքը: Այն օրը, երբ թուրքական կառավարության հրամանով «բանակ զորակոչվեցին» հայ տղամարդիկ, անգամ մեզ` մանչուկներիս համար անհոգ թվացող կյանքը մղձավանջ դարձավ: Այդ դաժան հրամանին հաջորդեց մյուսը. տեղահանությո՜ւն... Տղամարդկանց հավաքագրելուց որոշ ժամանակ անց, որոնց թվում էր նաև հայրս, ընտանիքներին հրամայվեց` կառքեր վարձել`իբրեւ թե մոտիկ տեղ ենք գնալու: Ով դրամ ուներ, վարձեց, ով չուներ` ոտքով ճանապարհ ընկավ:
Հիշում եմ` երեխաներս, մեր մայրերի փեշը բռնած, քայլում էինք: Երկար ժամանակ գիշեր ու ցերեկ մեզ քշում էին քաղաքից քաղաք, գյուղից գյուղ: Առաջին կանգառը Կոնիան էր: Սակայն քաղաք չմտանք, այլ սարերում, ոստիկանների հսկողության ներքո, սոված ու ծարավ, գիշերն անցկացրինք. քաղաքներում միսիոներական խմբեր կային, եւ թուրքերը ջանում էին Դեր Զոր քշվող մահվան քարավանները հեռու պահել նրանց աչքերից:
Հաջորդ առավոտ շարժվեցինք դեպի Բոզգուր: Շաբաթներով քայլում էինք. ոտքներս ամբողջովին արյան մեջ էին թաթախված: Ոստիկանները մտրակներով անդադար հարվածում էին եւ բղավում, որ արագ քայլենք: Շատերը չդիմացան, մահացան ճանապարհին, իսկ նրանց անշնչացած մարմինները կեր դարձան գայլերին (երբեմն այդ մարդիկ իրենց վերջին շունչը դեռ չփչած էին կեր դառնում գազաններին): Նրանց թվում էին նաև մայրս ու կրտսեր քույրս:
Ավագ քրոջս, ով շատ գեղեցիկ էր, մի ամերիկացի զինվոր իր հետ տարավ Ամերիկա: Հետագայում, երբ նա ինձ գտավ, իմացանք, որ ամուսնացել է այդ տղայի հետ, սակայն գաղթի այդ սոսկալի ճանապարհն իր անջնջելի հետքը թողել էր քրոջս ճակատագրի վրա` հավերժ զրկելով նրան զավակ ունենալու բերկրանքից: Միջնեկ քրոջս ճակատագիրը ինձ անհայտ էր: Միայն տարիներ անց իմացա, որ ինչ-ինչ ճանապարհով հայտնվել է Բեյրութում: Եղբայրս, զորահավաքի լուրը լսելով, նախօրոք էր գյուղի մի քանի տղաների հետ փախել, եւ միայն Աստծուն է հայտնի, թե ինչպես էր մազապուրծ եղել թուրքական յաթաղանից եւ ինչ ճանապարհով էր հասել Հունաստան:
Երկար քայլելուց հետո հասանք Իդե անունով մի գյուղ, եւ այստեղ սկսվեցին բացահայտ թալանն ու ջարդը: Թվով շատ քիչ էինք մնացել, իսկ ճանապարհն անվերջանալի էր թվում: Երբ Շիրքում մեր բզկտված քարավանը կանգ առավ գիշերը մի փոքր հանգստանալու, այստեղ առավոտյան իմացանք, որ պատերազմն ավարտվել է: Այդպես էլ Դեր Զոր չհասանք: «Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց» կոմիտեն հավաքեց ճանապարհին թափված որբերին եւ կանանց ու տարավ Պոլիս:
Որբ եւ անտեր մնացած երեխաներիս բաժանեցին պոլսահայ ընտանիքների մեջ: Հինգ հասակակից տղաներով մի քանի շաբաթ ապրեցինք Բոյաջյանների տանը: Երբեք չեմ մոռանա տիկին Բոյաջյանի հոգատար վերաբերմունքը մեր հանդեպ: Չնայած աղախինների առկայությանը` նա անձամբ էր մեզ լողացնում, հագցնում, կերակրում եւ սովորեցնում հայերեն գրել ու կարդալ:
1918 թվականին, երբ ստեղծվեց Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը, դաշնակցությունը գնեց Պոլսում` Բոսֆորի ասիական մասում` Չենգըլքէօյ Քուլելիում գտնվող Քեմալ փաշայի զորանոցը, եւ հայ որբերին հավաքեցին այնտեղ: Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տարիներին մենք ազատ շրջում էինք Պոլսի փողոցներով: Անգամ հայկական եռագույնն էր ծածանվում մեր որբանոցի շենքի տանիքին: Չորսմետրանոց այդ հսկայական դրոշը ես տեսել եմ. ամեն անգամ դասասենյակ մտնելիս մենք այն համբուրում, նոր էինք ներս մտնում:
Որբանոցում հավաքված երեխաների մեծ մասը չգիտեր իր ազգանունը, ուստի տեսուչը, հարցնելով հոր անունը, երեխային ցուցակում գրանցում էր հայրական անունով: Այդպես էլ ինձ հետ եղավ. Օհանի տղան էի, դարձա Օհանյան: Հետագայում, երբ Հայաստանում գտա իմ ազգականներին, պարզվեց, որ մեր իսկական ազգանունը Ռուբինյան է:
Որբանոցում մեզ օրինավոր կրթություն էին տալիս: Անգամ հայ մտավորականներն էին այցելում մեր որբանոց` Հովհաննես Թումանյան, Ավետիս Ահարոնյան, Լևոն Շանթ եւ ուրիշներ: Նրանք բոլորն էլ մեզ հորդորում էին` ասելով. «Դո՛ւք եք Հայաստանի ապագան»:
Անկախության կորստից հետո իրավիճակը կտրուկ փոխվեց: Թուրքերը սկսեցին մեզ հանգիստ չտալ: Այդ ժամանակ Թուրքիայում 10-15 հայկական որբանոց կար: Թուրք դահիճները պարբերաբար մտնում էին որբանոցները, ընտրում գեղեցիկ երեխաներին եւ տանում իրենց հետ`պատճառաբանելով, թե թուրք են: Երեխաները լացում էին, բղավում, որ իրենց ծնողները հայ են եղել, անունն ու ազգանունը հայի է, բայց իզո՜ւր… Անգամ որբանոցի տարածքից էինք վախենում դուրս գալ: Թուրքերն անվերջ հարձակվում էին որբանոցի վրա: Դաշնակցականները, մեզ պաշտպանելու համար, Անդրանիկի զորքից մարդիկ բերեցին: Սակայն դա էլ չօգնեց: Այս անգամ էլ թուրք հրոսակները գիշերները նավթի մեջ թաթախված խոտի տուկերն էին շպրտում պարսպից ներս` փորձելով վառել մեր որբանոցը, իսկ մենք քարերով խփում էինք նրանց:
Ամերիկացիները, տեսնելով, որ ստեղծված իրավիճակից գլուխ չեն հանում, գիշերով մեզ բաժանեցին հայկական եկեղեցիների մեջ, որտեղ մեզ պահում էին նկուղներում: Մի գիշեր էլ մեզ, հատիկ-հատիկ հաշվելով, նստեցրին ածուխ տեղափոխող ռումինական «Դացիա» շոգենավը եւ փախցրին Պոլսից, տարան Հունաստան: Մինչեւ Բոսֆորի նեղուցն անցնելը ածուխների վրա կուչ եկած խեղճ ու կրակ որբերս չէինք էլ պատկերացնում, թե ինչ վտանգ էր մեզ սպառնում. թուրքերը նավերով հետապնդում էին մեզ: Եվ շատ տարիներ հետո միայն հասկացա նավապետի ու ամերիկացի մեր տեսուչի ջերմ գրկախառնության եւ ուրախ բացականչությունների բուն իմաստը` փրկվե՜լ էինք:
Բաց ծովում հանդիպեցինք ծանրությունից հազիվ սողացող մի նավի, որը հայ գաղթականներ էր տեղափոխում Եգիպտոս: Հունաստանի Սերա կղզու վրա մի մեծ որբանոց կառուցեցին եւ այստեղ ապրեցինք մի քանի տարի:
Մի օր էլ որբանոցում մեզ ասացին, որ Եգիպտոս պետք է գնանք, եւ որոշ որբերի տեղափոխեցին Ալեքսանդրիա: Այստեղ, ըստ նախասիրության, մեզ տեղավորեցին հայ արհեստավորների մոտ, որպեսզի հացի տեր դառնանք: Գիշեր ու զօր նվիրված աշխատելով`ես սովորեցի ավտոմեխանիկի գործը, ունեցա տուն, ստեղծեցի սեփական գործս` բեռնատար եւ մարդատար տաքսիների պարկ, եւ ապահովեցի բարեկեցիկ կյանք:
Ալեքսանդրիայում հաճախ էինք Սոսե մայրիկին տեսնում. հիշում եմ, թե ինչպես էին անցնող-դարձողները, սևազգեստ, բարձրահասակ այդ գեղեցիկ կնոջը հանդիպելիս, ձեռքը համբուրում:
Եգիպտոսում պարտադրաբար ծառայեցի անգլիական բանակում եւ մասնակցեցի Համաշխարհային երկրորդ պատերազմին` որպես հակատանկային շարասյան մեխանիկ:
1940 թվականին ամուսնացա, որից 18 օր անց եգիպտական բնակավայրերից մեկի` Մասամատրոյի պաշտպանության ժամանակ ծանր վիրավորվեցի եւ միայն հրաշքով ողջ մնացի: Գիտակցելով, որ աղի ջուրը կկանգնեցնի արյունահոսությունս` ծակծկված մարմնով մի կերպ ավազների վրայով սողացի դեպի ծովը եւ… Լուսադեմին օգնության եկածներն ինձ գտան անգիտակից ծովափին ընկած: Ի դեպ, զորամասի ռմբակոծությունից կենդանի մնացած միակ զինծառայողն էի:
Հիվանդանոցի անձնակազմը համոզված էր, որ մեկ շաբաթ էլ չեմ ապրի, այդ պատճառով էլ կնոջս բացառության կարգով անցաթուղթ տվին, որ ազատ մուտք ունենա հիվանդանոց: Ապրելու համար երկար պայքարեցի. տարա մի քանի ծանր վիրահատություն, եւ միայն 16-ամյա կնոջս համբերության, հոգատար խնամքի շնորհիվ ոտքի կանգնեցի, սակայն ողջ կյանքում զրկվեցի ձախ աչքիցս և աջ ձեռքիցս ու դարձա II կարգի հաշմանդամ: Հիշում եմ` ինչպես Ֆարուկ թագավորը եկավ հիվանդանոց` վիրավորներին տեսության:
Ծառայությունս շարունակեցի Սուեզի ջրանցքի մոտ, ապա ընտանիքիս հետ տեղափոխվեցի Կահիրե:
Երկու ուշագրավ դեպք եմ հիշում Կահիրեից: Խորհրդային Հայաստանն առանց նախնական պայմանավորվածության երեք մեծ նավ ցորեն էր բերել Եգիպտոս` որպես նվեր: Եգիպտական կառավարությունը, սակայն, չընդունեց այդ նվերը` ասելով, որ կարիքը չունի: Եվ իսկապես, Եգիպտոսը, անգլիական գաղութ լինելով հանդերձ, հարուստ երկիր էր, եւ ժողովուրդը լավ էր ապրում: Մեկ շաբաթ նավերը ծովափին կանգնելուց հետո ամբողջ ցորենը լցրին ծովը եւ հեռացան` պատճառաբանելով, որ հետ տանելը ձեռնտու չէ: Օրերով ծովի ալիքների վրա ցորենի հատիկները տարուբերվում էին, իսկ մենք` հայերս, նայում ու իրար ասում էինք` ուրեմն ինչքա՜ն հարուստ է մեր հայրենիքը…
Երկրորդ դեպքը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ հայկական եկեղեցու հոգևոր առաջնորդ Մամբրե սրբազանը, իմանալով, որ մտադիր եմ հայրենիք գնալ, նավ բարձրանալու նախորդ գիշերն ինձ կանչեց իր մոտ եւ, քանի որ մտերիմ էինք, անգամ ծունկի եկավ եւ սկսեց համոզել, որ չգնամ Հայաստան, պատմեց դեպքեր Հայաստան կատարած իր այցից: «Աշո՛տ, մի՛ գնա, դու հաշմանդամ ես, երկու անչափահաս երեխա ունես, կինդ էլ հղի է: Դա քո տեղը չէ…»: Ես հրեցի նրան` անվանելով «հայրենիքի դավաճան, դաշնակցական…»: Կյանքիս հետագա տարիներին հաճախ եմ հիշել այս միջադեպը եւ մտովի ներողություն հայցել սրբազանից:
1947 թվականին հայրենիքի սիրո եւ կարոտի ծարավով հայրենադարձվեցինք: Մեզ հայրենիք բերող «Պոբեդա» նավը հավաքեց նաեւ Սիրիայի, Լիբանանի, Բուլղարիայի հայրենադարձվողներին: Ինչպիսի՜ ուրախություն էր տիրում նավի վրա. բոլորս ցնծում էինք այն մտքից, որ շուտով մայր հողի վրա ենք լինելու, բիբլիական Արարատն ենք տեսնելու: Բաթումի նավահանգիստ մտնելուց առաջ մեզ պարտադրեցին ծովը թափել մեր ունեցած ողջ սնունդը. ի՜նչ ասես չէր լողում ծովի ալիքների վրա` խնձոր, նարինջ, բանան եւ այլն: Իսկ երբ Բաթումի նավահանգիստ հասանք, մեզ ցեխի պես թաց սեւ հացի փոքր կտորներ բաժանեցին, նոր հասկացանք, որ մեր բարեկեցիկ կյանքն ավարտվեց: Մեզ միայն մի միտք էր սփոփում` սա դեռ Հայաստանը չէ: Գնացքով Երեւանին մոտենալիս հանկարծ ճերմակ ամպերի միջից երեւաց Արարատը: Գնացքում իսկական խենթություն էր տիրում. մի պահ քար լռություն, ապա հիացմունքի ճիչեր, արտասուք եւ խինդ։
Բոլորս վստահ էինք, որ հայրենիքում մեզ Արարատի ճերմակ գագաթի նման լուսավոր ապագա է սպասում, բայց… հիասթափությունը մեծ էր, շա՜տ մեծ: Ի զարմանս մեզ`հայրենիքում հայրենադարձներիս ոչ թե գրկաբաց, այլ թշնամաբար ընդունեցին`հաճախ արհամարհանքով նշելով` «Կարմիր խնձոր չուղարկեցինք, որ եկաք»:
Հայրենիք գալուն պես մեզ ուղարկեցին Արթիկի կողմը, որի գյուղերից մեկում` Վարդաքարում, անցկացրինք ձմեռը: Հողից շինված տներով այդ գյուղում միայն ցորեն էր աճում: Գյուղի միակ շքեղությունը Արագած լեռան պատկերն էր եւ մի փոքրիկ քչքչան գետ, որը հոսում էր գյուղի կողքով: Երբ գալիս էր առաջին ձյունը, ճանապարհները փակվում էին, եւ գյուղը, թաղվելով ձյան մեջ, կտրվում էր աշխարհից: Այստեղ ապրում էինք գոմում` անասունների հետ: Դուստրս այդ տան թոնրի մոխիրների վրա ծնվեց:
Գարնանը մեծ դժվարությամբ վերադարձանք Երևան: Այստեղ հայրենադարձության կոմիտեն որոշեց մեզ ուղարկել Ղափան`համոզելով, որ մեծ արդյունաբերական քաղաք է: Սակայն տեղ հասնելուն պես պարզվեց, որ մեր ընտանիքի անունը ցուցակում չկա, եւ մեզ սխալմամբ են ուղարկել: Երեք օր ու գիշեր ընտանիքիս` կնոջս, երկու անչափահաս տղաներիս եւ նորածին դստրիկիս հետ երկաթուղու կայարանի երկաթգծերի վրա անցկացրի` բաց երկնքի եւ անդադար տեղացող անձրևի տակ: Մինչև հասկացանք, որ այս մարդկանց պետք է ոսկի տալ, որ մեզ հետ`մեր օրինավոր տեղը ուղարկեն:
Վերջապես Երևանի Վարդաշեն թաղամասում մեզ հողամաս տրամադրեցին, որտեղ սկսեցինք մեր տունը կառուցել: Այս ամայի տարածությունում ոչ խմելու ջուր կար, ոչ ուտելու որևէ բան, եւ այստեղ եկած հայրենադարձներն իսկական անտուն ու անտեր գաղթականներ էին իրենց մայր հողում: Եվ թեեւ ամբողջ օրը սոված ու ծարավ շինարարության վրա էինք աշխատում, այնուամենայնիվ գոհ էինք: Սակայն երջանկությունը կարճ տևեց…
1949 թվականի հունիսի 16-ին ես մեր հողամասում շինարարությամբ էի զբաղված, երբ հեռվում երևաց ներքին գործերի անվտանգության սեւ մեքենան, որը ժողովուրդը «Черный вор» էր անվանում: Ինձ ձերբակալեցին եւ մեղադրելով դավաճանության մեջ` դատապարտեցին 10 տարվա ազատազրկման: Դատավարության ողջ ընթացքը երեք րոպե տեւեց: Բազում տարիներ են անցել, սակայն մինչ օրս ոտքերիս վրա զգում եմ քննիչի կոշիկների հարվածների տեղը: Սարսափելի օրեր էին…
Երիտասարդ կինս երեք անչափահաս երեխաների հետ մնաց անտեր: Նա քաղբանտարկյալի կին էր, եւ ոչ ոք չէր ցանկանում նրան աշխատանքի ընդունել, անգամ տեսնել կամ բարեւ տալ: Երեխաներին կերակրելու համար նա ստիպված եղավ շինարարության վրա աշխատել որպես բանվոր:
Ցավալին այն էր, որ մեղադրանքներն անհիմն էին, անգամ ծիծաղելի: Քանի որ Եգիպտոսն անգլիական գաղութ էր, անգլերեն գիտեինք (անձամբ ես տիրապետում էի մի քանի լեզուների` հայերեն, հունարեն, թուրքերեն, արաբերեն, ֆրանսերեն), Կահիրեում հայկական ակումբ էինք հաճախել, զրուցել, ֆուտբոլ խաղացել. այդ ամենը, պարզվում է, հանցանք է եղել, իսկ մենք չգիտեի՜նք...
Գաղութներում սարսափելի տեսարանների եմ ականատես եղել: Այստեղ ես սոսկումով հիշեցի, թե ինչպես են Աթարբեկյան, Նուրիջանյան և Խասաբ Հասան անուններով դահիճները այս բանտում կացնահարել հայրենասեր 73 մտավորականի, որոնցից երեքը կին էին, իսկ մեծ մասը`Սարդարապատի հերոսամարտի մասնակիցներ (նրանցից մեկն էլ երրորդ կամավորական գնդի հրամանատար Համազասպ Սրվանձտյանն էր):
Այստեղ` այս չարաբաստիկ բանտում, հանդիպեցի Արամ Չավուշին: Այդ հսկա մարդը փոքրացել, կծկվել էր: Մեքենայի մեջ անօգնական ընկած էր: Գրկեցի, հանեցի, վրդովված բղավելով` անխիղճնե՜ր, այս մարդը հերոս է: «Ի՜նչ հերոս, դաշնա՛կ է, գո՛ղ, ավազա՛կ»,- լսվեց պատասխանը: Նրան տարան Դիլիջանի գաղութ: Որոշ ժամանակ անց մեզ էլ տարան այնտեղ: Այստեղ նա հիվանդացավ, եւ չնայած ամեն անգամ կրկնում էր, թե իրեն մեռնել չկա, մի առավոտ արթնացանք եւ տեսանք, որ ծածկոցի տակ, խեղճ ու կրակ կծկված, մահացել է: Տարանք խնձորի ծառի տակ թաղեցինք:
Շշուկներ կային, որ իբր մեզ ազատելու են: Այնինչ 1950-ին մեզ Հայաստանից աքսորեցին: Նախ տարան Բաքու: Այստեղ թուրք բանտապետը, մեզ տեսնելով, պարզապես ապշեց. հայը հայ բանտարկյալին այս ոնց է նայել, սրանք պարզապես մեռած են, եւ խոհարարին պատվիրեց 20-25 օրում մեզ ոտքի կանգնեցնել: Ապա մեզ տարան Ռոստով: Հետո… հետո սկսվեց իմ ոդիսականը` գաղութից գաղութ:
Նախ ինձ տարան Նիժնի Տագիլ, ապա մեկ ուրիշ տեղ, հետո մեկ ուրիշ. հինգ-վեց ամիսը մեկ տեղափոխում էին: Այս դաժան տարիների ընթացքում միայն Աստծու նախախնամությամբ չդարձա անտառներում վայրի գազանների կեր եւ բանտերում տիրող սովի ու համաճարակների զոհ:
Բանտերում քրեականների հետ ավելի լավ էին վարվում, քան` քաղբանտարկյալների: Սիբիրյան բանտերում բազում հայ եւ տարբեր ազգերի մտավորականների, գիտնականների եւ բարձրաստիճան զինվորականների հանդիպեցի, ովքեր նվիրված ծառայել էին իրենց հայրենիքին, եւ հայրենիքն այդ կերպ էր վարձահատույց լինում: Վլադիմիրյան բանտում երեք օր Գարեգին Նժդեհի հետ մի գարշելի խցում եմ մնացել: Նույն խցում մեզ հետ Երևանից երեք քրեական հանցագործներ էին մնում, ովքեր անվերջ դրամով թղթախաղ էին խաղում: Նժդեհն արդեն վատառողջ էր, ոտքերն ուռած էին, պառկած էր երկրորդ հարկի փայտե անկողնու վրա եւ իր պետքերը հոգալու համար իր բաժին սեւ հացի կտորը տալիս էր մի կալանավորի, որ օգնի իրեն: Եվ մի անգամ այլեւս չդիմանալով թղթախաղով տարված քրեականների վեճերին` բղավեց. «Սրիկանե՛ր, ես իմ ժողովրդին այսպե՞ս պետք է տեսնեի»:
1955-ին հանցակազմի բացակայության պատճառով գործը կարճվեց, եւ ինձ ազատ արձակեցին`լիովին արդարացնելով, եւ ես վերադարձա հայրենիք: Կինս եւ երեխաներս գրկաբաց ընդունեցին ինձ, սակայն երկար ժամանակ պետք եղավ` աքսորում եւ բանտերում տեսած մղձավանջներս մոռանալու եւ հոգեկան վիճակս կարգավորելու համար: Իմ եւ ընտանիքիս բոլոր փաստաթղթերն անվտանգության կոմիտեի քննիչն այրել էր`վստահ լինելով, որ իրենց բանտերում մարդիկ երկար չեն դիմանում:
Անցան տարիներ: Զավակներս մեծացան: Ավագ տղաս դարձավ Հայաստանի լավագույն լեռնագնացը: 1983 թվականին Պամիրում հայտնաբերեց լեռնանցք եւ միայն երկարատև պայքարից հետո Մոսկվան համաձայնեց լեռնանցքն անվանել հայտնաբերողի ուզած անունով`«Սասուն»: Ցավո՜ք, ինքն էլ դարձավ Պամիրի զոհերից մեկը:
1988-ի դեկտեմբերին մեկնեցի Կիրովական`եգիպտահայ ընկերոջս այցելության, եւ ականատես եղա իմ ազգի 20-րդ դարի մեկ այլ ողբերգությանը`ահեղ երկրաշարժին: 1996 թվականին կորցրի կնոջս` իմ կյանքի բոլոր ուրախ և ծանր օրերի անդավաճան հենարանիս։
Դե, հիմա…ապրում եմ: Հայաստանից գնալու միտք չունեմ: Այսքա՜ն բանտ ու աքսոր եմ տարել, որ այսօր գնա՞մ, ո՛չ…»:
Առաջին անգամ հրապարակվել է «Իրատես» թերթում՝ Լյուսյա Առաքելյանի առաջաբանով։
